კონსპექტი – დაზარალებული

თანამდედროვე დემოკრატიულ საზოგადოებაში სახელმწიფოს ფუნდამეტურ მოვალეობას სამართლებრივი ნორმების შექმნა, მათ დაცვაზე კონტროლის განხორციელება და სამართალდარღვევათა დასჯა წარმოადგენს. ვინაიდან, სამართალდარღვევათა დასჯის მონოპოლია მხოლოდ სახელმწიფოს გააჩნია, დანაშაულის შედეგად დაზარალებულ პირებს ეკრძალებათ, რომ სამართლიანობის აღსადგენად ძალადობის და იძულების ღონისძიებების გამოყენებით თავად გაუსწორდნენ დანაშაულის ჩამდენს. დანაშაულის მსხვერპლს თავად რომ ჰქონოდა დამნაშავის დასჯის ნებართვა, ამით ერთ უმართლობას კიდე მეორე უმართლობა შეემატებოდა. ამიტომ, თვითიუსტიცია უარყოფილი და აკრძალულია. დემოკრატიულ სახელმწიფოში სისხლის სამართლის ნორმის დაღვევის შედეგად დანაშაულის მსხვერპლსა და (სავარაუდო) დამნაშავეს შორის წარმოშობილი “კონფლიქტის” მოგვარება და სამართლიანობის აღდგენა, როგორც წესი, მესამე ნეიტრალური მხარის, “იუსტიციის” ამოცანაა. “სახელმწიფო იუსტიცია” ვალდებულია ჩაერიოს ზემოაღნიშნულ კონფლიქტში და დასაჯოს დამნაშავე სამართლიანობის აღსადგენად, რაც როგორც მსხვერპლის, ისე საზოგადოების ინტერესებში ხორციელდება.

კონსპექტი – სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილეები და მათი სამართლებრივი მდგომარეობა – სასამართლო

თანამედროვე ქართული სისხლის სამართლის პროცესი, რომელშიც ჭარბობს ანგლო-ამერიკული სისხლის სამართლის პროცესის ელემენტები, წარმოადგენს ე.წ. ,,შეჯიბრებით პროცესს“. სახელმწიფოს სისხლისსამართლებრივი დევნის ინტერესებს პროცესში იცავს ბრალდების მხარე, ხოლო დაცვის მხარედ ბრალდებული და მისი ადვოკატი გვევლინება. მხოლოდ მხარეების კომპეტენციაა მტკიცებულებების მოპოვება, სასამართლოში მათი წარმოდგენა და გამოკვლევა. მხარეებს გააჩნიათ პროცსზე ბატონობა და შეუძლიათ პროცესის ნებისმიერ ეტაპზე დაამთავრონ საქმის წარმოება ბრალდებაზე უარის თქმის ან საპროცესო შეთანხმების გზით. მოსამართლე საქმის არსებითი განხილვისას არ აწარმოებს დამოუკიდებლად სასამართლო გამოძიებას, რადგან მტკიცებულებათა გამოკვლევა მხარეების ამოცანაა. იგი ხემძღვანელობს სასამართლო პროცესს და ინარჩუნებს ნეიტრალურ პოზიციას. ნაფიცი მსაჯულები მხარეების მიერ გამოკვლეული მტკიცებულებების საფუძველზე იღებენ გადაწყვეტილებას ბრალდებულის უდანაშაულობისა და დამნაშავეობის შესახებ, მოსამართლე კი ნაფიცი მსაჯულების მიერ ბრალდებულის დამნაშავედ ცნობის შემთხვევაში განსაზღვრავს სასჯელს. ამრიგად, სისხლის სამართლის პროცესის ძირითად მონაწილეებად გვევლინებიან ბრალდების მხარე (პროკურორი, გამომძიებელი), დაცვის მხარე (ბრალდებული, ადვოკატი) და ასევე სასამართლო. ზემოაღნიშნული პირები აწარმოებენ სისხლის სამართლის პროცესს და იწოდებიან პროცესის სუბიექტებად. ფართო გაგებით პროცესის მონაწილეები არიან აგრეთვე დაზარალებული, მოწმე, ექსპერტი და ა.შ., რომლის შესახებაც ქვემოთ გვექნება საუბარი.

§ 1. სასამართლო

როგორც არისტოტელე აღნიშნავს ,,სიმართლე არის სადღაც შუაში~. სწორედ აღნიშნული პრინციპიდან გამომდინარე, სასამართლოს სისხლის სამართლის პროცესის სხვა მონაწილეებისგან განსხვავებით განსაკუთრებული პროცესუალური ადგილი უკავია. მაშინ, როდესაც ბრალდებული, მისი ადვოკატი და პროკურორი გვევლინებიან ერთმანეთის მოწინააღმდეგე პროცესის მონაწილეებად, სასამართლოს აკისრია ვალდებულება, იყოს აბსოლიტურად ნეიტრალური და არ დაიკავოს არცერთი მათგანის პოზიცია და არ მიანიჭოს უპირატესობა რომელიმე მხარეს. სასამართლო არის ერთადერთი ორგანო, რომელიც უფლებამოსილია განახორციელოს სისხლისსამართლებრივი მართლმსაჯულება და გამოიტანოს საბოლოოს გადაწყვეტილება პიროვნების მიმართ წარდგენილ ბრალდებასთან დაკავშირებით. სისხლის სამართლის საქმე განიხილება მოსამართლის ან კანონით დადგენილ შემთხვევებში ნაფიცი მსაჯულების მიერ. სამოსამართლეო საქმიანობის ახორციელებენ 30 წლის ასაკს მიღწეული, უმაღლესი იურიდიული განათლების მქონე მოქალაქეები, რომელთაც აქვთ სპეციალობით მუშაობის მინიმუმ 5 წლის გამოცდილება და რომლებიც მოსამართლის თანამდებობაზე არიან განწესებული კანონით დადგენილი წესით (იხ. საქართველოს კონსტიტუციის 86-ე მუხლი).

უკანონოდ მოპოვებული მტკიცებულება ევროპული კონვენციის მიხედვით

კონვენციის მე-6 მუხლი, როგორც ასეთი, არ მოიცავს რაიმე წესს უკანონოდ მოპოვებულ მტკიცებულებათა დასაშვებობის შესახებ და აღნიშნული საკითხი ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად რეგულირდება. ამდენად, ევროპული სასამართლოს კომპეტენციაში როგორც წესი არ შედის ამა თუ იმ კონკრეტული მტკიცებულების – მაგალითად, ეროვნული კანონმდებლობის დარღვევის შედეგად მოპოვებული მტკიცებულების დასაშვებობის საკითხის გადაწყვეტა.

ამგვარ შემთხვევაში შეკითხვა, რომელსაც უნდა გაეცეს პასუხი არის თუ რამდენად სამართლიანი იყო მთლიანი პროცესი, მტკიცებულებათა მოპოვების წესის ჩათვლით. აღნიშნული მოიცავს განსახილველი კანონდარღვევის შეფასებას და, სადაც კონვენცით გათვალისწინებული სხვა უფლების დარღვევას ეხება საქმე, დადგენილი დარღვევის ბუნებას. მთლიანი პროცესის სამართლიანობის დადგენისას აგრეთვე გასათვალისწინებელია, თუ რამდენად დაცული იყო დაცვის მხარის უფლებები აღნიშნული პროცესის მიმდინარეობისას. კერძოდ, შეფასებულ უნდა იქნას, თუ რამდენად მიეცა განმცხადებელს მტკიცებულების ნამდვილობის შეფასებისა და მისი გამოყენების გაპროტესტების შესაძლებლობა. დამატებით, მხედველობაში უნდა იქნას მირებული როგორც მტკიცებულების ხარისხი, ისე ის გარემოებანი, რაც თან ახლდა მის მოპოვებას და თუ რამდენად შეიძლება რომ აღნიშნულმა ეჭვი გამოიწვიოს მის სისწორესა თუ სარწმუნოობასთან მიმართებით.

მტკიცებულებათა ხელმისაწვდომობა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მიხედვით

სასამართლო პროცესში მხარეთა შეჯიბრებითობა და თანასწორუფლებიანობა თავის თავში გულისხმობს მტკიცებულებათა ხელმისაწვდომობას. მე-6 მუხლი პირდაპირ არ ითხოვს მტკიცებულებათა ხელმისაწვდომობას, თუმცა პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, ბრალდებას აკისრია დაცვის მხარისათვის შესაბამის მტკიცებულებათა გამჟღავნების ვალდებულება იმის მიუხედავად, აპირებს თუ არა ბრალდება აღნიშნული მასალის მტკიცებულებად გამოყენებას (Edwards v. UK 1992 (13071/87): განმცხადებელს მსჯავრი დაედო ძარცვისათვის ძირითადად პოლიციის ოფიცერის განცხადების საფუძველზე, მაგრამ დაცვას არ გაანდეს ის ინფორმაცია, რომელსაც შეეძლო შეესუსტებინა აღნიშნული განცხადებები. ეს წარმოადგენდა მე-6 მუხლის 1 პუნქტის დარღვევას: “სასამართლო მიიჩნევს, რომ მე-6 მუხლის 1 პუნქტის თანახმად სამართლიანობის მოთხოვნაა (…), რომ საგამოძიებო ორგანოებმა დაცვის მხარეს უნდა გაუმხილონ მისი სასარგებლო და საწინააღმდეგო ყველა მნიშვნელოვანი მტკიცებულება და ამ წესის დარღვევამ აღნიშნულ საქმეში გამოიწვია დეფექტი სასამართლო პროცესებში” (§ 36). თუმცა როდესაც ხელისუფლების ორგანოებმა აღმოაჩინეს ამგვარი დეფექტი, საქმე გადაცემული იყო სააპელაციო სასამართლოს, რომელმაც ყურადღებით განიხილა ახალი ინფორმაცია. სასამართლომ დაადგინა, რომ დეფექტი გამოსწორებულ იქნა სააპელაციო სასამართლოს მიერ.). თუ განსასჯელი არ სარგებლობს იურიდიული დახმარებით, მას პირადად აქვს უფლება მტკიცებულებათა ხელმისაწვდომობაზე (Foucher v. France 1997 (10/1996/629/812) ეხებოდა საჯარო მოხელეების წინააღმდეგ მიმართულ მსუბუქ შეურაცხყოფას. განსასჯელს არ ჰყავდა დამცველი და მას უარი ეთქვა საქმის მასალების გაცნობაზე. სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ უარით დაირღვა მე-6 მუხლის 1 და მე-3 პუნქტები: “განმცხადებლისათვის მნიშვნელოვანი იყო მისთვის ხელმისაწვდომი ყოფილიყო საქმის მასალები და დოკუმენტების ასლები, რათა შეძლებოდა მასთან დაკავშირებული ოფიციალური მოხსენების გასაჩივრება (…). ვინაიდან მას ხელი არ მიუწვდებოდა აღნიშნულ დოკუმენტებზე, განმცხადებელმა ვერ შეძლო სათანადო დაცვის მომზადება და მასთან მიმართებით დაირღვა მხარეთა თანასწორუფლებიანობის პრინციპი” (§ 36).

დაცვის მხარის საგამოძიებო უფლებამოსილება აშშ და საქართველოს შედარებითი ანალიზი

ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მეექვსე შესწორების თანახმად სისხლის სამართლის დამნაშავის უფლება “მიიღოს დამცველის დახმარება” ეფექტური დაცვის უფლების ნაწილია. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეფექტური დახმარების უფლებას აქვს იგივე მიზანი, რაც უფრო ზოგადად სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების სისტემას: შეჯიბრობითობის პროცესი იყოს სამართლიანი, რომ დამნაშავე არის დასჯილი/ბრალდებული და უდანაშუალო/გამართლებული.

გამოძიების ძირითადი როლი დამცველის ეფექტური დახმარების უზრუნველყოფაში

უზენაესმა სასამართლომ სისხლის სამართლის საქმეებში ფაქტების გამოძიების მნიშვნელობას შემდეგნაირად გაუსვა ხაზი:

შეჯიბრებითობის სისტემაში ყველა შესაბამისი ფაქტის განხილვა როგორც ფუნდამენტური, ისე ყოვლისმომცველი უნდა იყოს. სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების შედეგი არ იქნება სამართლიანი, თუ გადაწყვეტილება დაფუნებულია ნაწილობრივ ან ვარაუდით წარმოდგენილ ფაქტებზე. სასამართლო სისტემის ნდობა, ყველა ფაქტის სრულ მტკიცებულებათა სამართლის წესების ფარგლებში, გახმაურებაზეა დამოკიდებული.